નૉ એક્ઝામ પોલિસી

નૉ એક્ઝામ પોલિસી--રાઇના પહાડ રાતે ગયા

‘સાહેબ, ભૌતિક વિજ્ઞાન એટલે શું?’ સાતમા ધોરણમાં ભણતા વિદ્યાર્થીએ વિજ્ઞાનના શિક્ષકને સવાલ કર્યો.

‘જે વિજ્ઞાનમાં વિજ્ઞાનના ભૌતિક પાસાંઓનો અભ્યાસ કરવામાં આવે છે તેને ભૌતિક વિજ્ઞાન કહે છે.’ શિક્ષકનો ભદ્રંભદ્રી જવાબ મળ્યો.

‘સાહેબ, પણ ભૌતિક શબ્દનો અર્થ શો થાય?’

‘એ જાણવાની જરૂર નથી. અભ્યાસક્રમમાં એવું કંઇ આવતું નથી.’ શિક્ષકે વાતને (તેમજ વિદ્યાર્થીની જિજ્ઞાસાને) પૂર્ણવિરામ મૂક્યું.

સોબસ્સો પાનાંના પાઠ્યપુસ્તકમાં જે લખ્યું તેને શિલાલેખ માનીને ચાલો, પાઠ્યપુસ્તકમાં જે ન લખ્યું હોય તે મુદ્દાઓ અંગે ચર્ચા ન કરો તેમજ અભ્યાસક્રમ બહારના સવાલો શિક્ષકને કદી ન પૂછોઆ ત્રણ વણલખ્યા નિયમો આપણી શિક્ષણ પ્રણાલિ સાથે બહુ ગાઢ રીતે વણાયેલા છે. પરિણામે એ ચુસ્ત નિયમોના વાંકે ભારતની લાખો સ્કૂલોમાં ઉપર રજૂ કર્યો તેવો પ્રસંગ એક યા બીજી રીતે વારતહેવારે બને છે અને વિદ્યાર્થીની જિજ્ઞાસા ઊગતી જ શમી જાય છે. વિદ્યાર્થીમાં એ પછી પણ બચેલી થોડીઘણી જિજ્ઞાસા અભ્યાસક્રમનો હેવીવેઇટ બોજ દાબી દે છે, જેની દીર્ઘકાલીન અસરરૂપે ભારત ભવિષ્યનો એકાદ ટેક્નોક્રેટ નાગરિક ગુમાવે છે.

અંગ્રેજોએ ભારતમાં વર્ષો પહેલાં નાખેલાં બાબુછાપ શિક્ષણપદ્ધતિનાં મૂળિયાં સડી ચૂક્યાં છે. લોજિકલ અને એનાલિટિકલ વિચારશક્તિ ધરાવતા બુદ્ધિજીવીઓનો મબલખ ફાલ ભારતને તે આપી શકે તેમ નથી. આ જર્જરિત મૂળિયાં ભારતે ક્યારનાં ઉખાડી નાખવાની જરૂર હતી, પરંતુ તેને બદલે દર થોડા વખતે સુધારા-વધારારૂપી ‘ખાતરપાણી’ નાખીને સરકારે સંતોષ માન્યો છે. આ નિત્યક્રમ મુજબ તાજેતરમાં સરકારે વધુ એક સુધારો દાખલ કર્યો, જેના અન્વયે દસમા ધોરણની પરીક્ષાને મરજિયાત બનાવવામાં આવી. વધુમાં પરીક્ષા આપવા માગતા વિદ્યાર્થીઓ માટે માર્ક્સ સિસ્ટમ નાબૂદ કરી અને ગ્રેડ પદ્ધતિ અપનાવી. આ અણધાર્યા સુધારાએ દેશના લાખો વિદ્યાર્થીઓના (તેમજ તેમના વાલીઓના) દિલ જીતી લીધા.

માન્યું કે વર્ષ આખું બેસુમાર તણાવ વચ્ચે ભણતા અને પરીક્ષા વખતે યુદ્ધમોરચે જતા હોવાનો અનુભવ કરતા દસમા ધોરણના વિદ્યાર્થીઓની સ્થિતિ ભારે દયનીય હોય છે અને સરકારની નૉ એક્ઝામ પોલિસીએ તેમના માથેથી ચિંતાનો બહુ મોટો બોજો હટાવી લીધો. પરંતુ માત્ર પરીક્ષાને બાયપાસ કરી દેવામાં આવે તે પૂરતું નથી. સારો ડૉક્ટર એ ગણાય કે જે દર્દીના રોગને ધરમૂળથી નાબૂદ કરે, નહિ કે રોગનાં ચિહ્નોને. સરકારે દસમાની પરીક્ષા નાબૂદીનો જે નિર્ણય લીધો તે હકીકતે મલમપટ્ટા જેવો છે. માત્ર દસમા નહિ, બલકે દરેક ધોરણના વિદ્યાર્થીઓને ભણતર બોજારૂપ લાગે છે તેનું કારણ માત્ર વાર્ષિક પરીક્ષા કે પછી માર્ક્સ સિસ્ટમ નથી. હકીકતે અભ્યાસક્રમ પોતે શુષ્ક અને નિરસ છે, રજૂઆતની શૈલી રસાળને બદલે કઢંગી છે અને પૂરતાં ચિત્રોની તેમજ ડાયાગ્રામ્સની હંમેશાં ખોટ રહે છે, એટલે સરેરાશ વિદ્યાર્થીને અભ્યાસમાં રસ પડતો નથી. વળી પાઠ્યપુસ્તક બહારની વાત કરવામાં કે સાંભળવામાં શાળાને અગર તો શિક્ષકને રસ પડતો નથી, એટલે વિદ્યાર્થીના મનમાં ઉદ્ભવતા સવાલો તેના મનમાં જ રહી જાય છે. જિજ્ઞાસાની પાંખો ફેલાવવાનો મોકો તેને સાંપડતો નથી, માટે વખત જતાં અભ્યાસક્રમ સિવાયના વિષયોમાં ખુદ વિદ્યાર્થીને જ રસ રહેતો નથી.

આ દુષ્ચક્રને તોડવું મુશ્કેલ છે, પણ અશક્ય નહિ. વર્તમાન તકાદાને તેમજ ભવિષ્યને ધ્યાનમાં રાખી ભારત પોતાની અલાયદી શિક્ષણ પ્રણાલિ રચે, પાઠ્યપુસ્તકોમાં સુધારા આણી તેમને રસપ્રદ બનાવે, માત્ર પુસ્તકિયા નહિ, પ્રેક્ટિકલ નૉલેજ પર પણ ભાર મૂકે, માર્ક્સ સિસ્ટમ નાબૂદ કરી ગ્રેડ સિસ્ટમ અપનાવે અને ખુદ શિક્ષકોને યોગ્ય તાલીમ આપી વિદ્યાર્થીઓની જિજ્ઞાસા સંતોષવા સુસજ્જ કરે તો વિદ્યાર્થી માટે ભણતર બોજારૂપને બદલે હળવુંફૂલ બને. સરેરાશ વિદ્યાર્થીની જિજ્ઞાસા ખીલે એ સૌથી મહત્ત્વની બાબત છે, કેમ કે એ ગુણ સ્વભાવગત બન્યા પછી કોઇ વિષય નિરસ રહેતો નથી; કોઇ વિષય અઘરો પણ જણાતો નથી.

Millions had seen an apple fall, but Newton asked why?

ભારતને ન્યૂટન જેવા જિજ્ઞાસુઓની તાતી જરૂર છે.