મઘ્યમ વર્ગે હિંદ ધર્મમાં ‘ઇનોવેશન્સ’ કરીને સીક્યુલારીઝમને પડકાર્યું છે

ભારતીય મઘ્યમ વર્ગે હિંદ ધર્મમાં ‘ઇનોવેશન્સ’ કરીને સીક્યુલારીઝમને પડકાર્યું છે અને સામાજિક ક્રાંતિને અટકાવી દીધી છે
January 21, 2012

ભારતીય મઘ્યમ વર્ગે હિંદ ધર્મમાં ‘ઇનોવેશન્સ’ કરીને સીક્યુલારીઝમને પડકાર્યું છે અને સામાજિક ક્રાંતિને અટકાવી દીધી છે

નવું વાચન નવા વિચાર - ધવલ મહેતા

ગુજરાત સમાચારની 18,જાન્યુઆરી 2012ની “ શતદલ” પૂર્તિમાં નવું વાચન નવા વિચારની શ્રી ધવલ મહેતાની કોલમમાં પ્રસિધ્ધ થયેલ લેખ તેઓ બંનેના આભાર અને સૌજન્યથી બ્લોગ ઉપર રજૂ કરેલ છે.

ધ ગોડ માર્કેટ ઃ હાઉ ગ્લોબલાઇઝેશન ઇઝ મેઇકંિગ ઇન્ડિયા મોર હીન્દુ (રેન્ડમ હાઉસ, ઇન્ડીઆ ૨૦૦૯)
આ પુસ્તકના લેખિકા પૂછે છે કે ભારતમાં છેલ્લા વીસ વર્ષમાં આર્થિક વૃદ્ધિ થઈ પરંતુ તે સામાજિક ક્રાંતિ (ઇન્કલ્યુઝીવ)માં કેમ ન પરિણમી ? ભારતના પ્રખર રેશનાલીસ્ટ ચંિતક અને સીક્યુલારીઝમના સમર્થખ મીરા નંદાના ઉપરના પુસ્તકની સમીક્ષાનો આ બીજો ભાગ છે. આ પુસ્તકના નિરીક્ષણો ભારતના સીક્યુલારીઝમના ભવિષ્ય માટે ચંિતા જન્માવે છે. લેખિકા વિજ્ઞાન અને વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિબંિદુનો સામાજિક ક્રાંતિને વરેલા છે તેમજ સીક્યુલારીઝમ તથા ઇનક્લ્યુમઝીવ કમિટેડ છે. બાબા સાહેબ આમ્બેડકરની જેમ મીરા નંદા ભારતમાં સામાજિક ક્રાંતિ (સોશીયલ રીવોલ્યુશન) લાવવા તાકે છે.
મીરા નંદા શરુઆતમાં જ ત્રણ મુદ્દાઓ પર ભાર મૂકે છે. પ્રથમ, ભારતમાં વૈશ્વીકરણે મઘ્યમવર્ગને બહોળો કર્યો છે અને આ ઉભરતો મઘ્યમ વર્ગ ગરીબોની હૃદય પીગળાવી દે તેવી દયાજનક સ્થિતિ માટે તદ્દન બેપરવા (ઇનડીફરન્ટ) છે. આ નવા મઘ્યમ વર્ગે હિન્દુ ધર્મના નવા નવા સ્વરૂપો ઉપજાવીને પોતાની જાતને ‘ઇન્સ્યુલેટેડ’ કરી નાંખી છે. આ મઘ્યમ વર્ગે ભારતમાં ઇ.સ.૧૯૯૧ પછી આર્થિક ક્રાંતિ કરવામાં પોતાનો ફાળો આપ્યો છે પરંતુ તેણે ભારતમાં ‘સોશીઅલ રીવોલ્યુશન’ કરવામાં ફાળો આપ્યો નથી. ઉલટાનું તેમાં તે બાધારૂપ બન્યો છે. બીજો મુદ્દો વધારે ગંભીર છે. ભારતના અને જગતના લગભગ તમામ ચંિતકો એમ માનતા હતા કે આર્થિક પ્રગતિને કારણે ભારતમાં અને જગતમાં ધાર્મિકતા અને ધર્માંધતા કે અંધશ્રદ્ધા ઓછી થઈ જશે અને રાજ્ય વઘુ ધર્મનિરપેક્ષ બનશે. આ માન્યતા ખોટી પડતી જાય છે. લેખિકા સીક્યુલારીઝમના જગપ્રસિદ્ધ ચંિતક પીટર બર્ગરના ‘ધ ડીસીક્યુલરાઇઝેશન ઓફ ધ વર્લ્ડ’ (૧૯૯૯) નામના ક્લાસીક પુસ્તકમાં આ પીટર બર્ગરના શબ્દો નીચે પ્રમાણે ટાંકે છે. ‘‘અત્યાર સુધી ચાવીરૂપ વિચાર એ હતો કે આઘુનીકીકરણ (મોર્ડનાઇઝેશન)ને કારણે માનવીની ચેતના અને સમાજ એ બન્ને ક્ષેત્રોમાં ધર્મ નબળો પડશે. આ વિચાર ખોટો પડ્યો છે.’’ બર્ઝર કહે છે કે કે અત્યારનું જગત સીક્યુલર નથી તે ઝનૂની રીતે ધાર્મિક બન્યું છે. ઇસ્લામીક જગતમાં તેમ બન્યું છે અમેરિકા અને ભારતમાં તે ભલે બહુ હંિસક બન્યુ ના હોય પરંતુ ભારત, અમેરિકા અને જગતના ઘણા દેશોમાં ચમત્કાર અને અલૌકિક (સુપર નેચરલ) માન્યતાઓથી ખદબદતા ધર્મોનું પુનરુત્થાન થઈ રહ્યું છે. આઘુનિક જગતમાં માત્ર પરંપરાગત ધર્મ જ નહીં પરંતુ અલૌકિકતા (સુપર નેચરલ)નાં માનસવાળો ધર્મ ઉભરી રહ્યો છે. ભારતના સંદર્ભમાં લેખિકાનો એક બ્રિલીયન્ટ મુદ્દો એ છે કે ભારતના નવજાગરણના સમય દરમિયાન ધાર્મિક સુધારણા કરનારાઓએ (બ્રહ્મોસમાજ, રાજા રામમોહનરાય વગેરેએ) વ્યક્તિગત દેવ- દેવીઓ અને તેમની અંધશ્રદ્ધાપૂર્ણ પૂજા કરનારા અંધશ્રદ્ધાળુઓની સામે આમ કરવા બ્રહ્મનનો વિચાર (કન્સેપ્ટ) ફેલાવવાની કોશિષ કરી હતી તેમણે લોકપ્રિય સગુણ પુજાથી ખુશ થઈ પ્રસન્ન થતા ઇશ્વરોને નકાર્યા હતા. પરંતુ નિર્ગુળ અને મૂર્તિપૂજાના વિરોધી બ્રહમનનો વિચાર (કન્સેપ્ટ) ભારતની આમ પ્રજાએ અપનાવ્યો નથી. તેને બદલે હનુમાનજી અને કાળકા માતા (ખાસ કરીને બંગાળમાં) અને અંબા માતા (ગુજરાતમાં) જેવા વ્યક્તિગત ફળ આપતા દેવ-દેવીઓ કે રામસેવકો બહુ લોકપ્રિય થયા છે. કદાચ ઝડપી વૈશ્વીકરણ અને આઘુનિકીકરણે લોકોમાં પુષ્કળ અનિશ્ચિતતાઓ ઉભી કરી તે છે. તેની સામે આ પ્રતિક્રિયાઓ ઉભી થઈ હોય તેમ માનવું ખોટું નથી.
ત્રીજો અગત્યનો મુદ્દો લેખિકાએ બહુ સરસ રીતે વિકસાવ્યો છે. લેખિકા જણાવે છે કે, ભારતના મઘ્યમ વર્ગ (દુકાનદારો, બીઝનેસમેન, સરકારી નોકરી કરનારા, અઘ્યાપકો અને શિક્ષકો, પત્રકારો, જમીન ધરાવનાર ખેડૂતો, વકીલો, ડોક્ટરી, ખાનગી ક્ષેત્રના સારા પગારે નોકરી કરનારાઓ વગેરે) વૈશ્વીકરણના પ્રતિભાવરૂપે સમાજવાદને જાકારો આપ્યો છ. તેણે મુક્ત બજારને અપનાવ્યું છે અને સમાજવાદને નકાર્યો છે. ભારતનો આ મઘ્યમ વર્ગ ૨૫થી ૩૦ કરોડ લોકોનો મનાય છે પરંતુ તે ભારતના ગરીબોના મહાસમુદ્રમાં એક નાનકડો ટાપુ છે. આ નાનકડા ટાપુને સાચવી રાખવા તેણે એવી વ્યૂહરચના ધર્મના ક્ષેત્રે અપનાવી છે જેને કારણે ભારતના ગરીબો માટેની સહાનુભૂતિમાંથી તેઓ બચી જાય છે અને તેમના અંતઃકરણ આ ગરીબોને તરછોડવાથી જે અપરાધવૃત્તિ ઉભી થાય તેનાથી તેને રક્ષણ મળે છે.
ભારતના મઘ્યમ વર્ગે તે માટે ત્રણ વ્યૂહરચનાઓ અપનાવી છે.
(૧) નવા વિધિ-વિધાનો (રીચ્યુઅલ્સ) ઉભા કર્યા છે.
(૨) જૂના ભગવાનો- દેવીઓને પ્રમોશન આપીને તેમને મઘ્યમવર્ગ માટે સ્વીકાર્ય બનાવ્યા છે.
(૩) ગુરૂ- સ્વામીઓનું કલ્ચર વિકસાવ્યું છે.
ઉપરના દરેક મુદ્દાને સમજવો જરૂરી છે.
(૧) નવા વિધિ- વિધાનો ઉભા કર્યા છે ઃ
ભારતમાં ુદા જુદા પ્રકારની યજ્ઞોની સંખ્યામાં અપરંપાર વધારો થયો છે. યજ્ઞો કરવાનું ફેશનેબલ થતું જાય છે અને ભારતનો મઘ્યમ વર્ગ જે પહેલા યજ્ઞો કરાવવાને પછાતપણાની નિશાની ગણતો હતો તેવા યજ્ઞો હવે ફેશનેબલ બન્યા છે. યજ્ઞોમાં લાખો લોકો ભાગ લઈ રહ્યા છે.

ભારતમાં ુદા જુદા પ્રકારની યજ્ઞોની સંખ્યામાં અપરંપાર વધારો થયો છે. યજ્ઞો કરવાનું ફેશનેબલ થતું જાય છે અને ભારતનો મઘ્યમ વર્ગ જે પહેલા યજ્ઞો કરાવવાને પછાતપણાની નિશાની ગણતો હતો તેવા યજ્ઞો હવે ફેશનેબલ બન્યા છે. યજ્ઞોમાં લાખો લોકો ભાગ લઈ રહ્યા છે. જુદા જુદા ફળો મેળવવા (દા.ત. પુત્ર કામેષ્ઠી યજ્ઞ) યજ્ઞોનું રીઇન્વેન્શન થયું છે. રાજકારણમાં સફળતા મેળવવા કે સફળતા મળ્યા પછી ઇશ્વરનો આભાર માનવા પણ યજ્ઞો યોજાય છે. મંદિરો પોતાની આવક વધારવા માટે પણ નવા વિધિ-વિધાનો (રીરચ્યુઅલ્સ) ઉભા કરી રહ્યા છે. મદુરાઈમાં આવેલા મીનાક્ષી મંદિરમાં મસમોટું દાન આપીને દેવી મીનાક્ષીનું સુંદરેશ્વર (શિવનું એક સ્વરૂપ) સાથેના લગ્નની ઉજવણી કરાવી શકાય છે. આ જ મંદિરમાં નવા ઉભા કરવામાં આવેલા કલ્યાણસુંદર નામના ભગવાનની પૂજા (દાન- દક્ષિણા આપીને) કરી શકાય છે. વળી ભગવાનને હીરાનો મુગટ પહેરાવવાની નવી વિધિ શરુ કરવામાં આવી છે જેનો મોટે ભાગે સ્ત્રીઓ (ફી આપીને) ભરપુર ઉપયોગ કરે છે કારણ કે આ વિધિ દ્વારા તેમને સારો પતિ મળશે તેવી માન્યતા ફેલાવવામાં આવી છે. વળી મંદિરોનો જીર્ણોદ્ધાર કરવાની કુંભાભિષેકની ધાર્મિક વિધિને ‘રીઇન્વેન્ટ’ કરવામાં આવી છે. તમિલનાડુના મુખ્યપ્રધાન જયલલિતાએ (૧૯૯૧થી ૧૯૯૬ અને ૨૦૦૧થી ૨૦૦૬) સેંકડો મંદિરોનો જીર્ણોદ્ધાર કરાવવા માટે પુષ્કળ પૈસાનું ડોનેશન મેળવ્યું હતું અને તેમાં ઉત્સાહભેર ભાગ લીધો હતો. ગુજરાતમાં સંતોષી મા એક મેન્યુફેકચર્ડ દેવી ઉભી કરવામાં આવી હતી તે સૌ કોઈ જાણે છે. વળી ગુજરાતમાં જુદા જુદા પ્રદેશોની કેટલીક અંધશ્રદ્ધાળુ વિધિઓ (દા.ત. કડવા ચોથ)ની આયાત થઈ રહી છે તે પણ સર્વવિદિત છે. મદ્રાસમાં અડયાર નામના આઇઆઇટીની પાસે એક જગ્યાએ અડધા ગણેશજી અને અડધા હનુમાનજીનું મિશ્ર મંદિર ઉભું કરવામાં આવ્યું છે જેના દર્શન માટે આઇ.આઇ.ટી.ના વિદ્યાર્થીઓ, અઘ્યાપકો અને અન્ય લોકો હોંશેહોંશે જાય છે. ગુજરાતમાં હજી અડધા હનુમાનજી અને અડધા ગણેશજીની મૂર્તિવાળું મંદિર ઉભું થયું નથી આ બાબતમાં તે તામિલનાડુથી પાછળ છે. અક્ષયતૃતિયાના દિવસે સોનું ખરીદવાની વિધિ એ ભારતના લોકોનું ધાર્મિક ઇન્વેન્શન છે. ગુજરાતે આ નવો વિધિ હોંશભેર અપનાવી લીધો છે. યજ્ઞનો ઘુમાડો શ્વાસમાં લઈએ તો લેનારનું સ્વાસ્થ્ય સુધરે કે તેને આઘ્યાત્મિક લાભ થાય છે તે યજ્ઞનો ફાયદો ગણાવાય છે જેને વિજ્ઞાનનું કોઈ સમર્થન નથી. વિશ્વવિખ્યાત યાત્રાધામ અંબાજી ખાતે મા અંબાના જન્મદિને યાત્રિકોમાં અંબાજીના મંદિરમાં ડ્રાયફ્રુટ અને માખણ મિશ્રિત કેકની પ્રસાદી પોષી પુનમના દિવસે વહેંચવામાં આવ્યો હતો. મા અંબાજીના જન્મદિને મંદિર કેકનો પ્રસાદ ભક્તોને વહેંચે તેને નોબેલ પ્રાઇઝ વિજેતા શોધ ગણવી જોઈએ.
(૨) જૂના દેવ- દેવીઓને પ્રમોશન ઃ
સ્થાનિ દેવ- દેવીઓ હવે રાજ્ય કે રાષ્ટ્રીય કક્ષાએ પ્રતિષ્ઠિત બનતા જાય છે. દેશના કે રાજ્યના કોઈ ખૂણામાં પડેલા અને અરક્ષિત મંદિરોને પુનઃ પ્રતિષ્ઠા કરીને તેમને પ્રમોશન અપાય છે. હનુમાનજી થોડાક વર્ષો પહેલા રામના સેવક તરીકે જ મુખ્યત્વે પૂજાતા. હનુમાનજી હવે સ્વતંત્ર દેવ તરીકે ઠેર ઠેર પૂજાય છે અને તેમના મંદિરોની સંખ્યા ઘણી વધી છે. ઉત્તર ભારતમાં જુદી જુદી માતાઓના મંદિરો અને શક્તિપીઠોનું મહત્ત્વ વઘ્યું છે. દક્ષિણ ભારતમાં ગામડાની દેવીઓ (જે લોકોની તંદુરસ્તી અને ફળદ્રુપતાનું પ્રતીક હતી) અને જેને ‘અમ્મા’ તરીકે ઓળખાતી હતી તે હવે બ્રાહ્મણ પૂજારીની સાથે શહેરોમાં પ્રવેશ્યા છે અને તેની નગજરનો અને મઘ્યમવર્ગના લોકો પૂજા કરે છે તે પહેલા આ દેવીને ગામડાના ગરીબ લોકો જ પૂજા કરતા હતા વળી દલિત પ્રજાની કેટલીક દેવીઓનું બ્રાહ્મણીકરણ થયું છે અને તેમને માત્ર શાકાહારી જ ભોજન પ્રસાદ ધરાવવામાં આવે છે અને હવે કેટલાક સવર્ણો પણ તેને ‘પૂજ્ય’ માને છે. આ દેવીઓનું સંસ્કૃતાઇઝેશન કે બ્રાહ્મણીકરણ થવાથી તેઓ આમ જનતામાં સ્વીકૃત બની છે. ભવિષ્યમાં શીતળા માતા અને બળિયા બાપજી પણ પોતાના શીતળા અને બળિયા મટાડવાના જરી-પુરાણા કામને ત્યજીને સુખ- સમૃદ્ધિ આપવાના નવા કામ સાથે હિન્દુ માનસમાં પુનરાગમન કરે તો નવાઈ નહીં !! શીતળામાતા અને બળિયા બાપજી તેમની આ નવી ફરજો બજાવવા તૈયાર થશે કે નહીં તેની આપણને ખબર નથી કદાચ તેમને આ પ્રમોશન મળે તો રાજી પણ થાય !!
(૩) ગુરૂ- સ્વામીઓની સંખ્યામાં વધારો ઃ
ભારતના શંકરાચાર્યો ચાર પીઠોમાં બિરાજે છે તેઓ બહુ લોકપ્રિય નથી. કાંચીના શંકરાચાર્ય પણ લોકોને બ્રાહ્મણવાદી કે શુષ્ક લાગે છે. લોકોને પોતાની નજીક ગણતા સાઘુઓ- સંતો બહુ ગમે છે. લોકોને સ્વામી રામદેવ, આશારામ, સત્ય સાંઇબાબા, શ્રી શ્રી રવિશંકર, મુરારીબાપુ, પ્રણવ પંડ્યા વગેરે જેઓ ટી.વી.ની ચેનલો પર વારંવાર દેખા દે છે (અલબત્ત સત્ય સાંઇબાબા અવસાન પામ્યા છે.) તે બહુ ગમે છે હિન્દુ ધર્મના તેઓ પ્રસારકો અને પ્રચારકો છે. પુરોહિતો અને પૂજારી બ્રાહ્મણો તો માત્ર જુદી જુદી િધિઓ જ કરી જાણે માટે તેઓને એક કારીગર વર્ગ ગણવામાં આવે છે. ગુજરાતના ગામડાઓમાં ‘બામણ’નું ઉંચુ સ્થાન હોતું નથી પરંતુ આ હિન્દુ ધર્મના પ્રસારકોને જોઈને વિશ્વ હિન્દુ પરિષદના સભ્યો ઘણા ખુશ છે. આ સંતો હવે માત્ર ધર્મની નહી પણ ધાર્મિક માન્યતાઓ અને આચારવિચારો પર્યાવરણને કેવી રીતે બચાવે છે તથા સુદર્શન યોગ ક્રિયાથી કેવી પરમ શાન્તિ મળે છે તેની વાત કરે છે. ધર્મનું જે અઘ્યાત્મિક રૂપ ગણાય છે તેને આ સ્વામીઓએ ભૌતિક સ્વરૂપ આપ્યું છે. આ પહેલા ગરીબો તેમની ગરીબી નિવારવા ધર્મની ઘેલછા ધરાવતા હતા પરંતુ હવે મઘ્યમ વર્ગ અને ઉચ્ચ આર્થિક વર્ગા લોકોમાં કેમ ધાર્મિક ઘેલછા ઉભી થઈ છે તે એક કોયડો છે. કદાચ ભારતના આઘુનિકીકરણ અને પશ્ચિમીકરણનું જે પુર આવ્યું છે તેેને ખાળવા આ એક રક્ષક (ડીફેન્સીવ) પ્રતિભાવ હોઈ શકે. વળી હિન્દુ ધર્મ તેની થીયરીમાં ભોગને ભોગવવાનું એ સંયમી જીવન પણ જીવવાનું કહે છે પરંતુ વ્યવહારમાં તેના અનુયાયીઓ સમૃદ્ધિ પ્રાપ્ત કર્યા પછી અમર્યાદ ભોગોનું જીવન જીવે છે. એ હિસાબે હિન્દુ ધર્મમાં સૌથી વઘુ દંભ જોવા મળે છે. પશ્ચિમને ભોગવાદી કહીને આપણે જગતને આઘ્યાત્મિક સંદેશો આપવાનો છે તેમ કહેવું અને વ્યવહારમાં નવો મઘ્યમવર્ગ અને ભદ્ર વર્ગ ભોગવિલાસમાં આળોટે છે તે હવે તો મોટા ભાગના ગાંધીવાદીઓ અને સર્વોદયવાદીઓ સંયમ અને સાદા જીવનની વાત કતા જાય છે અને ગરીબોને ઇર્ષ્યા આવે તેવું ભોગવાદી જીવન જીવે છે. તે પછી એમના ત્યાગવાદી જીવનના ઉપદેશને કોઈ પણ માણસ ગંભીરતાથી લેતો હશે ? ભારતમાં સાઘુઓ અને ગુરૂઓ (હવે ભારતના કેટલાક ધનિકો કે ઉચ્ચ મઘ્યમ વર્ગના લોકોના ટેઇલરમેઇડ વ્યક્તિગત ગુરૂ હોય છે.) નો એક પ્રોફેશનલ વર્ગ ઉભો થતો જાય છે. કેટલાક સાઘુ- સંતો અને કથાકારો હવે બૌદ્ધિકો અને સાહિત્યકારોના પણ માનીતા થતા જાય છે. ભારતમાં અને ગુજરાતમાં સીક્યુલારીઝમ નીચે ને નીચે ઉતરતું જાય છે. ઉપલા પુસ્તકમાં સીક્યુલારીઝમની થીયરીઝ વિષે પણ ઉંડી ચર્ચા છે

જે સીક્યુલારીઝમના મુરબ્બા જેવા અધકચરા અને છીછરા લખાણોથી ગંભીર ચંિતા દર્શાવે છે. આ પુસ્તક વાંચવાની ભલામણ છે. અલબત્ત મીા નંદાના ‘પ્રોફેટ્‌સ ફેસીંગ બેકવર્ડ’ નામના પુસ્તકને પ્રથમ વાંચવું.